Tên gọi, danh pháp
Tên Tiếng Việt: Mạch môn.
Tên khác: Mạch môn đông, Tóc tiên, cây Lan tiên, Xà thảo lá dài.
Tên khoa học: Ophiopogon japonicus (Thunb.) Ker Gawl., họ Thiên môn đông - Asparagaceae.
Đặc điểm tự nhiên
Mạch môn là một loại cây thân cỏ sống lâu năm. Cây mạch môn thường cao từ 10cm đến 40cm, với rễ chùm phát triển từ rễ gốc. Trên rễ mạch môn, có những chỗ phát triển thành củ mầm, giúp cây tồn tại và phát triển trong môi trường khắc nghiệt.
Lá của mạch môn mọc từ gốc và có hình dạng hẹp dài, tương tự như lá của cây lúa mạch. Chiều dài của lá có thể dao động từ 15cm đến 40cm, trong khi chiều rộng từ 1mm đến 4mm. Phần cuối của cuống lá thường có một chút xếp bẹ, và mép lá có những răng cưa nhỏ. Một đặc điểm đặc biệt của mạch môn là sự phân bố của lá, tạo nên một hình dạng tổng thể mở rộng và thân cây có thể trông rất đẹp.
Cán hoa của mạch môn dài khoảng 10cm đến 20cm, mang theo những hoa nhỏ màu xanh nhạt. Cuống hoa có độ dài từ 3mm đến 5mm và các hoa tụ lại thành 1-3 hoa ở các kẽ giữa các lá. Những hoa này thường có màu trắng nhạt và tạo nên một cảnh quan tinh tế và thu hút.
Quả của mạch môn là những quả mọng có màu tím đen nhạt, có đường kính khoảng 6mm. Mỗi quả thường chứa 1-2 hạt bên trong, đóng vai trò trong quá trình phân tầng của cây.
Phân bố, thu hái, chế biến
Phân bố: Mạch môn xuất phát từ Nhật Bản, hiện nay được trồng làm cây cảnh và sử dụng làm dược liệu ở nhiều nơi trên thế giới. Ở Việt Nam, mạch môn là một cây thuốc được trồng từ lâu đời. Đây là một loại cây ưa ẩm, thích môi trường bóng mát và năm nào cũng ra hoa và quả. Hiện chưa có quan sát về việc cây mạch môn mọc từ hạt. Cây có khả năng phát triển nhánh mạnh mẽ; chỉ cần trồng 2 - 3 nhánh con, sau 1 năm, cây sẽ phát triển thành một khóm lớn với hàng chục nhánh con. Mạch môn có thể được tìm thấy mọc tự nhiên và được trồng ở nhiều vùng phía Bắc như Hà Nam, Bắc Giang, Nghệ An, Hưng Yên và các vùng khác.
Thu hái: Thường vào tháng 6 - 7, khi cây mạch môn đã đạt tuổi 2 - 3 năm, người ta thường chọn những củ già, sau đó cắt bỏ rễ con và rửa sạch đất.
Chế biến: Rễ củ được xếp thành đống, phơi nắng nhiều lần để cho đến khi củ khô gần đạt khoảng 70% - 80% độ ẩm. Sau đó, rễ củ được đập dẹt và lõi bên trong được rút bỏ. Cuối cùng, rễ củ được tiếp tục phơi khô. Có khi sau khi thu hoạch, rễ củ được rạch và tước bỏ lõi, sau đó được rang cùng với gạo cho đến khi gạo có màu vàng nhạt. Sau khi rang, gạo được tách ra và chỉ mạch môn được sử dụng.
Bộ phận sử dụng
Rễ củ của cây mạch môn được thu hái khi cây đã 2 - 3 tuổi vào tháng 6. Khi thu hoạch, rễ con được cắt bỏ và sau đó rửa sạch để loại bỏ đất bám. Nếu củ nhỏ, chúng có thể được để nguyên, trong khi củ to có thể được chia đôi để tăng khả năng sấy khô. Sau đó, rễ củ được phơi khô. Trước khi sử dụng, cần cắt bỏ phần lõi của rễ củ.