Sau gần 10 năm theo đuổi nghiên cứu khoa học, đặc biệt là 5 năm làm Tiến sĩ, tôi biết thêm nhiều học thuyết về hành vi con người và cấu trúc xã hội. Cũng nhờ những học thuyết này, tôi xây dựng cho mình cái nhìn tổng quát nhưng sâu sắc hơn về con người, sự vật, sự việc trong cuộc sống hàng ngày. Rất nhiều bài viết trên The Present Writer được truyền cảm hứng bởi các học thuyết và mô hình tư duy (conceptual framework) của Talcott Parsons, Paulo Freire, Pierre Bourdieu, Michael Apple, John Meyer… Tôi rất muốn truyền tải những kiến thức này tới bạn đọc; nhưng thực sự rất khó để viết đầy đủ, cặn kẽ mà lại dễ hiểu về những học thuyết hàn lâm trong khuôn khổ một blog đời thường.
Bởi vậy, đã từ lâu tôi nung nấu ý định tổng hợp lại một số lý thuyết lớn và “tối giản” hóa chúng với ngôn ngữ bình dân, dễ hiểu—biến chúng thành một cấu trúc tư duy đơn giản để mọi người sử dụng hàng ngày. Tôi gọi đây là mô hình tư duy thường thức (everyday framework). Kiến thức cơ bản thì đã có nhưng tôi vẫn băn khoăn về cách truyền tải. Làm cách nào để biến những kiến thức học thuật khó nhằn thành ra đơn giản, dễ hiểu, nhưng không làm mất đi giá trị của chúng?
Gần đây, khi xem lại một số dự án nghiên cứu mình từng tham gia, tôi nhận thấy mô hình “Vòng tròn nhỏ, vòng tròn to” (Big circle, Small circle) mà một chương trình giáo dục cho thanh thiếu niên người Việt tại Mỹ sử dụng rất gần với ý tưởng tôi muốn truyền đạt. Nếu thiếu niên 14 tuổi có thể tiếp thu được thì chắc chắn đa số mọi người cũng có thể hiểu và ứng dụng được dễ dàng. Bài viết giới thiệu mô hình tư duy thường thức này với hy vọng bạn đọc có thể sử dụng nó như một công cụ - một lăng kính để soi vào phân tích mọi việc trong cuộc sống.
Đôi điều về lý thuyết
Trước khi đi vào mô hình tư duy, hãy dừng lại một đôi chút để “định nghĩa” lại lý thuyết.
Đại đa số mọi người mới nghe đến lý thuyết là đã cảm thấy khô khan, cứng nhắc, thiếu tính ứng dụng. Nhưng thực chất, lý thuyết là nền tảng của rất nhiều ứng dụng trong cuộc sống. Lý thuyết khái quát hóa nhiều sự vật, sự việc, hoàn cảnh và nhìn nhận chúng dưới một lăng kính sáng tỏ, sâu sắc hơn. Một lý thuyết đơn độc không thể đúng trong tất cả mọi hoàn cảnh cụ thể, mọi chi tiết đặc biệt của cuộc sống (đây cũng là phản biện lớn nhất đối với lý thuyết). Nhưng cũng nhờ tính khái quát cao như vậy, lý thuyết giúp con người thoát ra khỏi những cái nhỏ nhặt hàng ngày để nhìn cuộc sống như một bức tranh lớn hơn.
Nhiều người cũng nghĩ rằng lý thuyết là một cái gì đó rất cao siêu, nhưng theo quan sát của tôi, những học thuyết hay nhất và có ảnh hưởng lớn nhất đến giới học thuật thực chất lại là những lý thuyết gần gũi nhất với đời thường. Kiểu như những điều chúng ta hiểu ngầm với nhau, “các cụ đã nói” trong ca dao, tục ngữ từ hàng đời nay rồi nhưng chưa có ai khái quát lên thành một học thuyết có đủ luận cứ, dẫn chứng, được chứng minh và phản biện bằng các nghiên cứu khoa học.
Bởi vậy, nắm được nền tảng lý thuyết giúp cho ta có được “ngôn ngữ” để gọi tên những điều ta vốn đã biết một cách tự tin, rõ ràng hơn. Từ đó, ta có thể ứng dụng những điều đó vào cuộc sống một cách tốt hơn.
Mô hình “Vòng tròn nhỏ, vòng tròn to”
Cách đây đúng 6 năm (mùa hè năm 2014), khi còn học Thạc sĩ ở trường University of Pennsylvania, tôi tham gia một dự án khoa học nghiên cứu về tác động của một chương trình giáo dục công dân (civic education) tới thanh thiếu niên người Việt (tuổi từ 14 đến 21) tại thành phố Philadelphia, Mỹ.
Để giúp các học viên trẻ luyện tập tư duy đa chiều, chương trình sử dụng một mô hình tư duy giàn lược được gọi là “Vòng tròn nhỏ, vòng tròn to” (Big circle, Small circle). Mô hình này được thể hiện dưới hình ảnh hai vòng tròn đồng tâm: vòng tròn nhỏ thể hiện cách nhìn hẹp, trực diện vào vấn đề; vòng tròn lớn thể hiện cách nhìn tổng quát, tập trung vào các khía cạnh mang tính hệ thống của vấn đề. (Xem thêm diễn giải và minh họa dưới đây). Trong suốt cả khóa học, điều phối chương trình hướng dẫn học viên suy nghĩ và phân tích các hiện tượng trong cuộc sống (như đói nghèo, vô gia cư, trường học đóng cửa, bất bình đẳng xã hội) dưới hai góc nhìn này.
Ghi chú: Nếu bạn đọc muốn tìm hiểu về khía cạnh học thuật của lối tư duy này hay tác động của chương trình cho thanh thiếu niên kia dưới góc độ khoa học, bạn có thể tìm đọc hai nghiên cứu đã được xuất bản của tôi (bằng tiếng Anh): (1) ‘We share similar struggles’ và (2) Immigrant Youth Organizing as Civic Preparation. Tuy nhiên, trong khuôn khổ bài viết này, mục tiêu của tôi là diễn tả mô hình tư duy một cách rõ ràng, đơn giản và dễ hiểu nhất, do vậy một số chi tiết học thuật có thể bị giản lược hóa.
Vòng tròn nhỏ
Khi một vấn đề trong xã hội xảy ra, mỗi người sẽ có một cách diễn giải, một góc nhìn riêng về lý do của vấn đề đó. Vòng tròn nhỏ là biểu trưng cho lối suy nghĩ hẹp, xoay quanh vào các yếu tố trực tiếp, tự thân dẫn đến vấn đề.
Trong minh họa dưới đây (trích từ nghiên cứu), các học viên tranh luận về sự việc một số trường công lập trong thành phố bị đóng cửa, khiến cho học sinh phải dồn vào trường mới quá tải. Trong vòng tròn nhỏ, học viên cho rằng, trường đóng cửa là vì các lý do nội tại từ nhà trường đã có từ lâu. Ví dụ, học viên nêu ra: “trường có tỷ lệ đi học thấp”, “thành tích nhà trường thấp”, “học sinh bỏ học trước khi tốt nghiệp”, hay “trường quá cũ”…Như vậy, đây là các yếu tố tự thân—hay nói cách khác, chính vì nhà trường không tốt nên mới phải đóng cửa.
Vòng tròn to
Vòng tròn to, mặt khác, biểu trưng cho lối diễn giải nhìn vào tổng quan xã hội—những yếu tố mang tính hệ thống, bất bình đẳng gây nên vấn đề.
Trong cùng một minh họa về trường đóng cửa trên, trong vòng tròn to, học viên cho rằng có nhiều nguyên do từ chính sách, chính phủ khiến cho trường đóng cửa. Ví dụ, học viên nêu ra: “Chính phủ muốn tiết kiệm tiền”, “Xây nhiều nhà tù hơn trường học”, hay “Thống đốc cắt ngân sách giáo dục để xây nhà tù”. Như vậy, đây là những yếu tố mang tính hệ thống, chính sách, nằm ngoài sự kiểm soát của nhà trường—hay nói cách khác, nhà trường không hoàn toàn có lỗi trong việc bị đóng cửa.